Historie vliegveld Hilversum

Het volgende artikel is afkomstig uit de najaarseditie 2009 van het clubblad 'De Overland' van de GoZc. Het is bewerkt door Gerard Rijerse.

Vliegveld Hilversum 70 jaar

In september 2009 is het 70 jaar geleden dat het vliegveld Hilversum geopend zóu worden. Het feest ging toen echter niet door omdat de mobilisatie er kwam en het vliegveld werd gevorderd door de luchtmacht. Dit artikel gaat over de plannen die men toendertijd had voor het aanleggen van een vliegveld in ’t Gooi en het aanleggen van het huidige veld.

In het blad “Eigen Perk” van de historische vereniging in Hilversum had bestuurslid van de HHK Albertus Perk, Kees van Aggelen, in 1989 in het aprilnummer, een stuk geschreven over dit onderwerp. Hier volgt een bewerking van dat verhaal, aangevuld met meer wetenswaardige feiten door de redactie van “De Overland”.

Sport en vliegcentrum

De belangstelling voor de luchtvaart was groot in de dertiger jaren, ook in deze regio en in 1934 ontstonden er plannen tot oprichting van een sport- en vliegcentrum in Hilversum. Hiertoe was opgericht de NV Sportpark en Vliegveld “’t Gooi”.

Men had het plan om aan de Loosdrechtseweg/ Raaweg een sportcomplex aan te leggen.

Dat zou onder meer moeten bevatten een sportpaleis met wielerbaan, een motorracebaan, een voetbalveld, een waterpolobad, twee café-restaurants, verschillende clublokalen etc. etc. Bovendien zou ten noorden van dit complex een vliegveld worden aangelegd. Men heeft getracht de gemeente Hilversum over te halen met dit grootschalige plan in zee te gaan. Maar het college van B&W antwoordde: “…vindt geen termen de totstandkoming der plannen te bevorderen…” Geen wonder dat de gemeente Hilversum niet erg happig was: de geraamde kosten bedroegen fl 1.500.000,--……

Gooisch Vliegveld Actie Comité

Deze groep richtte op 8 maart 1934 een verzoek aan B&W van Hilversum tot het verkrijgen van een vliegveld “ter beoefening van de Sportvliegerij”. Het dagelijks bestuur (voorzitter A.van Beusekom, secretaris P.Verschuyl en lid de heer K.Geus van den Heuvel ) had al een terrein op het oog: ten noorden van de Noorderbegraafplaats, grenzend aan de Crailoosche brug.

Vanuit de gemeente kreeg men alle steun, zeker toen werd geopperd om de terreinen in “werkverschaffing” te egaliseren. Helaas (of gelukkig…) weigerde het bestuur van het Gooisch Natuurreservaat om 7 ha grond in huur af te staan en daarom moest men op zoek naar andere terreinen. 

Andere mogelijkheden

Het Goois Vliegveld Actie Comité ging op zoek naar alternatieve locaties. Met de heer Insinger, eigenaar van landgoed “Einde Gooi” werden onderhandelingen gevoerd om het vliegveld op het landgoed aan te leggen. De heer Insinger had een strook van 500 x 1000 meter in gedachten. Maar de breedte moest minimaal 700 meter zijn, dus dat plan ging niet door.

Het oude plan voor een vliegveld nabij de Loosdrechtseweg/ Raaweg kwam weer op tafel, nu wél met steun van B&W. Maar nu gooide de minister van Waterstaat roet in het eten. Hij weigerde het terrein aan te wijzen als luchtvaartterrein in de zin van de Luchtvaartwet.

Er werden inmiddels al wel zweefvliegvluchten uitgevoerd door de in 1936 opgerichte Sticht- Gooische Kleine Luchtvaartclub, de latere Gooise Zweefvliegclub. Deze vlogen met een ESG zweeftoestel op de heide tussen Hilversum en Bussum bij de “Oude Renbaan”. Dat was een verlaten paardenbaan, die bij de Olympische Spelen van 1928 nog was gebruikt.

Noodweg

Een andere mogelijkheid was het gebied tussen de Noodweg en de Egelshoek. Na onderhandelingen met de eigenaar van de grond, de Nederlands Hervormde Kerk te Naarden, kon men 45 ha huren.

De aanleg van het vliegveld zou in “werkverschaffing” worden uitgevoerd. Er was een krediet van fl 65.000,-- ( € 29.500,--) voor uitgetrokken. Over het uurloon van de tewerkgestelde werklozen is nog uitgebreid gediscussieerd. Uiteindelijk bepaalde de minister op 6 januari 1937 dat het uurloon fl 0,38 ( € 0,17 ) zou worden.

Er kwamen ook bezwaren tegen de plannen. De Vereniging tot het oprichten van Arbeidskolonies voor TBC-lijders in Nederland, bij monde van de bekende “Ome” Jan van Zutphen, kwam met medische argumenten tegen de aanleg. Jan van Zutphen was voorzitter van “Zonnestraal”, een vereniging die als doel had een sanatorium te bouwen voor de leden van de diamantbewerkersbond die aan TBC leden. De gebouwen van “Zonnestraal” werden gebouwd op het terrein van het landgoed “Pampahoeve”, ten noorden van het geplande vliegveld. De villa zelf werd opgenomen in de plannen en fungeerde als rusthuis voor de eerste TBC patienten. De nieuwe gebouwen waren ontworpen door de bekende architect Jan Duiker. Het sanatorium, een schitterend voorbeeld van “het Nieuwe Bouwen”, met veel witgepleisterde gevels, glas en stalen ramen, werd in 1928 geopend.

"Zonnestraal" ligt in het Loosdrechtse Bos, ook wel genaamd het Emtincks Bos, genoemd naar de 17e eeuwse eigenaar Eduard Emtinck.

Het Hilversumse raadslid D.Lammes kwam met sociale argumenten tegen de aanleg. Hij vond het uurloon schandalig laag. Ondanks de bezwaren ging op 22 februari 1938 toch de eerste spade in de grond. Dit werd gedaan door de Hilversumse burgemeester J.M.J.H. Lambooy, oud-minister van Oorlog en Marine.

Tegenslag

Er was nogal wat tegenslag bij de aanleg van het vliegveld. Door de de invoering van de z.g. “verkorte tewerkstelling” moest men eerder wisselen van werkploeg, juist wanneer men met die oude ploeg lekker was ingewerkt. De maatregel leidde dan ook tot kredietoverschrijding. Verder had men bij het egaliseren een paar sloten over het hoofd gezien. Er was meer grond nodig om die sloten te dempen. Na egalisering, ploegen, eggen en rollen werd de grond ingezaaid. De winter van 1938/ 1939 was echter droog en koud. Het gras had te lijden en de wind verstoof het kaal gebleven terrein. Het in orde maken van rails en kipkarren kostte meer geld dan voorzien. De moderne dieseltractoren werden op “Anna’s Hoeve” gebruikt zodat men het bij de aanleg van het vliegveld moest doen met de verouderde benzinetractoren. En dat kostte meer guldens.

Ook de salariskosten voor een technisch ambtenaar vielen hoger uit. Al met al was dit voor de gemeente Hilversum een tegenvaller van fl 20.000,--. Toen na de zomer van 1939 een Fokker C-V een proeflanding wilde maken, veroorzaakte dit diepe voren in het grasveld…….

Stichting Vliegveld Hilversum

Deze stichting werd op 3 februari 1938 notarieel opgericht. De Raad van Beheer vergaderde in Grand Hotel Gooiland en Burgemeester Lambooy was ere-voorzitter.

De stichting hield zich bezig met de bouw en exploitatie van clubgebouw, kantoor en hangaar. Ook benoemde men de heer Van Marken tot eerste (ongesalarieerde) havenmeester. Op 27 mei 1939 werd door de burgemeester in de vestibule van het clubgebouw een gedenksteen geplaatst. Deze gedenksteen is er nu niet meer, maar is waarschijnlijk al tijdens de oorlogsjaren verdwenen.

De werkzaamheden werden op 19 augustus beëindigd. Op 30 september 1939 zou het vliegveld worden geopend. Men dacht aan een vliegfeest van twee dagen. Men zou medewerking krijgen van de NLS (Nationale Luchtvaart School), Fokker, Koolhoven en militaire “eskadrilles”.

Het zou echter niet zover komen……

Mobilisatie

Op 28 augustus 1939 werd de algemene mobilisatie afgekondigd. De volgende dag werd het vliegveld door Defensie in gebruik genomen en onmiddellijk vergroot.

Op 31 augustus kwam de 1^e Verkenningsgroep van het 2^e Luchtvaart Regiment naar het vliegveld. Van Soesterberg kwamen zeven Fokker C-V en vijf Koolhoven FK.51 vliegtuigen. Deze waren van de 1^e Verkenningsgroep van het 2^e Luchtvaartregiment. Twee maanden later werd het nóg drukker. Op 16 oktober kwamen zeven Fokker D-XVII van de Jachtgroep Veldleger/ 2^e VA (Jachtvlieg Afdeling). Met deze toestellen werd vanaf eind oktober ook nachtvluchten uitgevoerd.

Een onderdeel van de mobilisatie-oefeningen was het verdekt opstellen van de vliegtuigen. Met handkracht werden de toestellen versleept naar het bos- en heidegebied ten noorden van het vliegveld. Ze werden ook ten zuid-oosten van Zonnestraal tussen de bomen geparkeerd.

In november 1939 vertrokken de Fokker D-XVII vliegtuigen weer naar Soesterberg, terwijl op 1 maart 1940 de 1^e verkenningsgroep werd uitgebreid met twee Fokker C-X vliegtuigen. Het vliegveld werd bewaakt door de 6^e Compagnie Bewakings Troepen.

Spionage

Vliegveld Hilversum trok de aandacht van “vreemde mogendheden”. De Reichsdeutsche Gemeinschaft was zeer actief. Haar leider Butting had in Voorburg papieren verloren. Over Vliegveld Hilversum was genoteerd: “bezetting zes vliegtuigen (Jager Modell Focker) en het veld zou pas fertig gestellt zijn”.

Ook van Italiaanse kant is er op het vliegveld rondgeneusd. Een auto met Italiaans kenteken had in de nacht van 16 op 17 november over het veld gereden. De schildwacht loste twee schoten. De politie van Hilversum onderzocht dit zaakje maar kon weinig vinden. Slechts bandensporen en een verklaring dat de auto met hoge snelheid in de richting van Utrecht was vertrokken.

Meidagen 1940

De situatie was begin mei al bedreigend. Het vliegveld was omgeploegd door de Loosdrechtse boer Veldhuizen, zodat er diepe voren ontstonden, en werd verder grotendeels versperd met betonnen riool buizen. De boerderij boer Veldhuizen lag pal zuid van het veld en zou tijdens de oorlog worden gesloopt. Er was wel een landingsbaan vrijgehouden. Negen vliegtuigen waren gevechtsgereed verspreid opgesteld. Munitie was opgeslagen in het bos ten oosten van het veld. Het meeste personeel was gelegerd in de Geraniumschool in Hilversum. Officieren waren ingekwartierd in de buurt van het vliegveld.

In de nacht van 9 op 10 mei werd het personeel om 01.00 gewekt. Vanaf 03.00 uur moest het personeel bij het vliegpark aanwezig zijn. De bewakingstroepen moesten om 03.15 uur in de hoogste graad van paraatheid verkeren. Deze compagnie was gelegerd in een kampeerhuis en in het zusterhuis van Zonnestraal.

Rond de klok van 04.00 uur werd het vliegveld aangevallen door Duitse Messerschmitt Bf 109's. Er werd teruggeschoten. Vier vliegtuigen op het veld werden beschadigd. De verspreid in de bossen opgestelde toestellen werden niet aangevallen. Deze toestellen maakten op 10 mei nog een vlucht met als doel Duitse vliegtuigen op het strand van Scheveningen. Deze vliegtuigen en de andere nog vliegwaardige kisten vlogen naar een ander vliegveld: Middenmeer in Noord Holland. De vier achtergebleven, beschadigde vliegtuigen konden niet meer luchtwaardig worden gemaakt.

De Duitse bezetting

Na de capitulatie werd het vliegveld door de Wehrmacht gevorderd. Er volgde een grootschalige uitbreiding. Zo kwamen er gebouwen ten oosten van het veld (de huidige Korporaal van Oudheusdenkazerne) en in de omgeving van Zonnestraal. Daar werd in het bos een grote hangaar gebouwd, deze was met een rolbaan verbonden met het vliegveld. Die weg liep over de plaats waar nu de buitenbaan van de manege is. In de bosgebieden ten noordoosten van het vliegveld werden z.g. munitiekuilen aangelegd. Deze lichthellende kuilen met bakstenen wanden konden ieder een bom van 1000 kg bevatten. Ze lagen o.a. naast het fietspad naar Hilversum. Aan de noordzijde van het veld werd een grote bunker gebouwd waarop afweergeschut was geplaatst. In de noord- west hoek was een grote uitkijktoren op een bunker gebouwd (de fundamenten staan er nu nog: tegenover de Boni).

Vanaf deze bunker liep een onderaardse gang naar de grote bunker met het geschut. De gang is na de oorlog dichtgestort.

Het vennetje in het bos naast de bekende frites-tent-van-Clemens is ontstaan door het afgraven van zand. Naast het vennetje stond een grote hangaar die later is opgeblazen door de Duitsers. De rolbaan naar deze hangaar is nog steeds duidelijk te zien.

Ondanks deze grootschalige uitbreidingen werd het veld niet door Luftwaffe eenheden gebruikt. Wel werden er veel Bücker BÜ-181B “Bestmann” vliegtuigen in elkaar gezet en ingevlogen. Deze (les-) vliegtuigen werden in Amsterdam Noord door Fokker gebouwd en per oplegger naar vliegveld Hilversum getransporteerd en vliegwaardig gemaakt.

In Nederland werden door de Duitsers diverse “schijn-vliegvelden” aangelegd om de geallieerde bommenwerpers te misleiden. Bij Westbroek, ongeveer waar de para’s nu een springbak hebben, lag zo’n schijn-vliegveld. Deze had de de Duitse codenaam SI68. Vliegveld Hilversum was goed gecamoufleerd: vanuit de lucht leek het niet anders dan de omliggende weilanden.

Bevrijding

Tijdens de nadagen van de oorlog, vanaf 17 april 1945, probeerde een Duits “Sprengkommando” van 40 man zoveel mogelijk gebouwen op te blazen en materialen en onklaar te maken, met name de gebouwen en de hangaars die in de bossen stonden. Na de bevrijding konden de geallieerden het vliegveld evenwel toch nog gebruiken.

Op 1 juni 1945 kwam het Engelse hoofdkwartier van het 657 (Army) squadron met Auster AOP5 vliegtuigen naar het vliegveld. Deze eenheid zorgde voor steun aan het Canadese leger. De Austers bleven maar zeer kort. Al op 20 juni 1945 verhuisde de eenheid over de weg, en niet door de lucht, naar Goslar (Duitsland). De laatste geallieerden gebruikten het veld en de gebouwen tot januari 1946.

Na-oorlogse wederopbouw

Na de bevrijding werd de oppervlakte van het vliegveld weer teruggebracht tot de vooroorlogse situatie. Immers veel omringende gronden waren gedurende de mobilisatie en tijdens de bezetting gevorderd door de luchtmacht en de Luftwaffe, en bij het veld gevoegd.

De grasmat werd hersteld door de “Rijksdienst Landbouwherstel”. Het opruimen van opgeblazen bouwwerken nam ruim twee jaar in beslag. Ons ere-clublid Bob Persijn heeft in die tijd hard meegewerkt aan ruimen van het puin.

Andere Duitse bouwwerken bleven staan en worden thans nog gebruikt, zoals op het terrein van Zonnestraal. Daar waren tijdens de oorlog, in het Loosdrechtse Bos, woningen gebouwd voor de Duitse officieren met muren van bijna een meter dikte, de z.g. Scherfwoningen. Dit complex, waarvan er één was ingericht als casino, had de naam gekregen “Hermann Göring Lager”

Ook de kazerne naast het vliegveld was door de Duitsers gebouwd. Daar werd in 1946 het M.O.K. (Marine Opleidings Kamp) gevestigd. Later, in 1978, werden de gebouwen aan de Koninklijke Landmacht overgedragen en diende als opleidingscentrum voor de Geneeskundige Dienst. De kazerne kreeg toen de naam Korporaal van Oudheusdenkazerne. Deze korporaal-ziekenbroeder was in de meidagen van 1940 gelegerd bij de Luchtdoel Artillerie op Ypenburg. Tijdens de gevechten heeft hij buitengewone moed getoond door, terwijl hij hevig werd beschoten en ook mishandeld werd door een Duitse soldaat, door te gaan met zijn werk als gewondenverzorger. Een paar jaar later overleed hij aan de gevolgen van de mishandeling.

Op 10 juli 1948 waren de herstelwerkzaamheden klaar en kon het vliegveld officieel worden heropend. Met zijn eigen vliegtuig, de Stinson Sentinel PH-PBB, kwam Prins Bernhard de opening verrichten. Ook Bob Persijn was aanwezig bij dit festijn….

De exploitatie van het veld kwam na de oorlog in handen van de Nationale Luchtvaartschool, de NLS. Verschillende bedrijven vestigden zich op het vliegveld. Eén van de bekendsten was het luchtreclamebedrijf “Skylight”, dat vanaf 1955 van het vliegveld gebruik maakte. Dit bedrijf is inmiddels opgehouden te bestaan.

Huidige commerciele activiteiten worden uitgevoerd door ondermeer de vliegscholen Dwarf Motorzweefvliegschool en Vliegschool Hilversum, een vliegtuigonderhoudsbedrijf, een luchtreclamebedrijf en helicopterbedrijf Ryfas. Verdere gebruikers zijn de Gooise Zweefvliegclub, Parachutistencentrum Midden Nederland en de motorvliegclub ACHA.

Tenslotte

Het vliegveld werd door de gemeente Hilversum gekocht en verhuurde het aan Stichting Vliegveld Hilversum. De SVH heeft nog steeds het beheer over het vliegveld.

Het vliegveld stond en staat regelmatig in het nieuws. Ooit, eind jaren vijftig, waren er plannen van de gemeente Hilversum om een geheel nieuw woonwijk “De Egelshoek”aan te leggen. Het bleef bij plannen. Aan het einde van de 20^e eeuw werden er weer boze plannen gesmeed om het vliegveld op te heffen om er woningen en bedrijven te gaan bouwen. Gelukkig zijn die niet doorgegaan en gingen de projectontwikkelaars hun pijlen op andere projecten richten…

Uitbreidingsplannen van Loosdrecht zijn er nog steeds: het plan Ter Sijpe; de bouw van 600 woningen tussen het Vliegveld en de Nieuw Loosdrechtsedijk.